Dalia for NagPanchami

Fifth day of the month of Shrawan is celebrated as Nag-panchami. Nag means snake and Panchami means fifthday.
On this day one is not supposed to cut anything or fry anything on a tava. So in many houses steamed sweet dumplings namely Dind are made on this occasion. It is believed that Snake likes milk. So a kheer is also prepared for his Prasad. I made Dalia.
Dalia is cracked wheat.

1 cup Dalia
½ cup Jaggery
1.2 cup grated fresh Coconut
1 cup Milk
Some cashews for garnish

Cook Dalia in a pressure cooker for 3 whistles. Add coconut and jaggery, mix well. Add milk, let it boil. Remove from heat. Cool. Garnish with fried cashews. Serve.

गृहिणी-मित्र

मला पाककलेवरची पुस्तक आणि नियतकालिकं वाचायला खूप आवडतात. टिव्हीवर लागणारे 'कुकिंग शो' पण मी शक्य होईल तेव्हा तेव्हा आवडीने बघते. वाचलेले किंवा पाहिलेले फारच थोडे पदार्थ घरी करून बघितले जातात. एकच असं पुस्तक आहे ज्यातले पदार्थ मी अगदी डोळे उघडे ठेऊन करून बघते. आणि आज पर्यन्त या पुस्तकातला माझा एकही पदार्थ बिघडला नाहीये. ते पुस्तक म्हणजे सिंधूताई साठे यांचं "स्वयंपाक" . ही माझी पाककलेची गीता आहे अस म्हटलं तरी चालेल.
मी नुकत्याच घेतलेल्या दोन पुस्तकांबद्दल आज लिहिणार आहे. पहिलं आहे "गृहिणी-मित्र अथवा एक हजार पाकक्रिया" हे लक्ष्मीबाई धुरंधर लिखित पुस्तक मॅजेस्टिक पकाशनाचं आहे, किमंत रुपये ८० फक्त.
हे पुस्तक फारच वेगळं आहे. मी या पुस्तकाबद्दल मायबोलीवर वाचलं होतं. १९१० साली लक्ष्मीबाईंनी हे पुस्तक लिहिलं. जेव्हा जग आताइतकं जवळ आलेलं नव्हतं. आता काय थाई काय नी मॅक्सिकन काय कोणत्याही पाककृती आपण इंटरनेट्वर सहज मिळवू शकतो. पण या पुस्तकातल्या पाककृतींचं वैविध्य अगदी थक्क करणारं आहे. कित्येक परदेशी पाककृती यामधे आहेत जश्या की ब्रिटिश, फ्रेन्च, चिनी इ. त्याकाळात त्यांनी ह्या सगळ्या कुठुन मिळवल्या असतील. या लक्ष्मीबाई कोण होत्या? त्या जगभर फिरल्या होत्या का ? इतके पश्न हे पुस्तक वाचताना पडतात. पण दूर्दैवाने या कोणत्याच प्रश्नांची उत्तर पुस्तकात मिळत नाहीत. लक्ष्मीबाईं विषयीची काहीही महिती कुठेही सापडत नाही. ज्यांनी हे पुस्तक संपादित केलं त्यानी लक्ष्मीबाई धुरंधरांविषयी थोड लिहीलं असतं तर फार बर झालं असतं. अजून एक खटकलेली गोष्ट म्हणजे संपादिकेने या पाककृतींमधे काही कालानुरूप बदल केले आहेत. मला तरी मुळातल्या पाककृती जश्याच्या तश्या वाचायला जास्त आवडल्या असत्या. असो.
लक्ष्मीबाईंनी अनेक परप्रंतीय पदार्थांना मराठी नावं देऊ केली आहेत उदा. ईडल्यां साठी वाफोळ्या. जेली साठी थलथली. ती सगळीच मला आवडली असं नाही पण वेगळी वाटली वाचताना आणि अजून अस जाणवलं की आताशा आपण अशी मराठी नावं देणं जवळ जवळ बंदच केल आहे. पण मग मराठीत नव्या शब्दांची भर कशी पडणार ना?
या पुस्तकातली एक पाककृती मी इथे लिहीणार आहे. म्हणजे हे पुस्तक काय चीज आहे याची थोडी कल्पना येईल.
"खमीराचा भात" ह्या पदार्थाचं साहित्य वाचून मी चक्रावूनच गेले. ते असं होतं : तांदूळ, हळद, कुंकू, चिंच. कृती वाचल्यावर थोडा उलगडा झाला. कृती: एक मातीची हंडी स्वच्छ धुवून त्याला वरच्या बाजूने हळद, कुंकू लावावे. तांदूळ ३-४ वेळा धुवावे व त्यातले अर्धे पाणी हंडीत ठेवावे. नंतर अर्ध्या लिटर पाण्यात तांदूळ शिजवून पेज हंडीत ओतावी. व भात मंदाग्नीवर वाफवून घ्यावा. तीन दिवस हंडीतील पेज व धुतल्या तांदळाचे पाणी झाकून ठेवावे. ते ३-४ दिवसांनी आंबते. लवकर आंबण्यासाठी थोडी चिंच घालावी. ३-४ दिवसांनी भात करताना हंडीतील पेजपाणी तांदूळात ओतून भात शिजवावा. असा केलेला भात किंचीत आंबट लागतो परंतू तो तीन दिवस बिघडत नाही. किंवा तार येऊन ऊतरत नाही. म्हणून हा भात प्रवासोपयोगीही होतो. लाल मातीच्या हंडीत भात केला तर तो अधिक रुचकर व पौष्टिक होतो.
सगळ्याच कृती अश्या आगळ्या-वेगळ्या नाहीयेत. बर्‍याच आपण नेहमी करतो त्या पदार्थांच्या आहेत. या शिवाय गूजबेरीजची वाईन (पान क्र. २३६), अंड्याचे चालते बोलते सॉस (मेयोने सॉस) (पान क्र. १९४) अश्या अनेक लक्षवेधक पाककृती यात आहेत.
बघितल्यापसुन मी या पुस्तकाच्या प्रेमात पडले आहे. हे पुस्तक एखाद्या कादंबरी पेक्षा जास्त वाचनीय वाटतयं.

फुलपाखरं

मी ग्रंथपाल आहे. देणगी म्हणून येणारी पुस्तकं ही आमच्या ग्रंथालयाची एक समस्या आहे. हे माझं वाक्य खुप जणांना अतिशयोक्त, अनाठायी किंवा कृतघ्न पणाचं वाटेल. पण खरच सांगते देणगीदार बरेचदा त्यांच्या घरातला कचरा आम्हाला दान देतात. ते पुण्य जमवतात आणि आम्ही (नाईलाजाने) रद्दी. हे दाते बहुदा चांगल्या, विद्वान लोकांचे वंशज असतात. त्यांच्या वाडवडिलांनी जमविलेली पुस्तकं, कागद-पत्र त्यांच्या दृष्टीने निरुपयोगी असतात. पण आमच्या ग्रंथालयाला मात्र ते ती अमूल्य संपत्ती म्हणून दान देतात. आम्हीदेखिल कधी आदराने, कधी अपेक्षेने तर कधी आज्ञेमुळे ही संपत्ती गोळा करतो. मग ती आमच्या ग्रंथालयाच्या सर्वात अंधार्‍या कोपर्‍यात पडून रहाते.

सध्या आमच्या ग्रंथालयाचे नुतनीकरण करण्याची लाट आली असल्याने, अनेक वर्ष कोपर्‍यात समाधानाने (अथवा नाईलाजने) पडून असणार्‍या या सर्व कागदांना सूर्यप्रकाश दिसला आहे किंवा असं म्हणू या, त्यांनी आम्हाला ज्ञानप्रकाश दाखवला आहे.

त्यातल्या एका, सर्वात मोठ्या, संग्रहाची चाळाचाळ मी गेले काही दिवस करते आहे. एका विद्वान जिऑलॉजिस्ट माणसाचा तो संग्रह आहे. त्यांनी लिहीलेले रीसर्च पेपर्स, निरनिराळ्या ठिकाणी दिलेली भाषणं, त्यांच्या पुस्तकाचं हस्तलिखित असं खूप महत्त्वाचं सगळं त्यात आहे. मी ते नीट रचून, जपून ठेवते आहे. पण या सगळ्या संशोधनविश्वाच्या पलिकडचंही त्यात खूप काय काय सापडतं आहे. जसं की त्यांनी काळजीपूर्वक साठवलेले वेगवेगळ्या देशांचे स्टँप, मुलाची (किंवा नातवाची) तेलीखडूनं रंगवलेली चित्र, मित्रांची पत्र, मशीन बिघडले म्हणून त्या कंपनीला जाब विचारणारे खरमरीत पत्र.... असं खूप काय काय. मी त्या कागदांच्या जगात भांबावून उभी असताना आमच्या शिपायाने माहिती दिली, खूप मोठा बंगला होता. एका खोलीत आम्हाला नेलं आणि सांगितलं सगळं घेऊन जा. काहीही ठेऊ नका. खोलीत चहूकडे पुस्तकं, कागद पसरलेले. आम्ही दोन टेम्पो करून सगळं बॉक्समधे भरून आणलं.

मन विषण्ण झालं. आपल्यानंतर एवढचं उरतं ? किंवा आपल्यानंतर उरलेल्याचं फक्त असच होतं ? आपण का मग काडी काडी जमवतो? कशासाठी कागदावर शब्दांची इमारत उभारतो ? का एखादा कागद हरवला तर दिवस दिवस अस्वस्थ होतो? चांगल्या, वाईट प्रत्येक प्रसंगी पत्र का लिहितो ? आपण जमवलेल्या अवाढव्य शब्दजंजाळाचं काय होईल आपल्यानंतर?

आपल्यानंतर ...... आपल्यानंतर जग असेल ही शक्यताच कधी मनात आली नव्हती. म्हणजे जग तर असणारच आहे पण आपलं सगळं कागदी धन त्या जगात असेल, ते पोरकं होईल असं इतक्या प्रकर्षाने आणि पडखरपणे कधीच जाणवलं नव्हतं. आता प्रत्येक कागद मला मनावरचं ओझं वाटू लागला आहे.

लहानपणी मी पेन्सिलीला टोक केलं की निघणारी कात्रणं जपून ठेवत असे. त्याची फुलपाखरं होतात अशी माझी ठाम समजूत होती. एकेदिवशी घरी आले आणि पाहिलं तर ती सगळी कात्रणं गायब झाली होती. आई किंवा ताईने स्वच्छतेच्या नावाखाली ते केलं असावं, असं वाटून मी गप्प बसले. खूप वाईट वाटूनही त्रागा न करण्याचा समजूतदारपणा तेव्हा माझ्याठायी होता. संध्याकाळी बाबा ऑफिसमधून घरी आले. मी नेहमीप्रमाणे त्यांच्या अवती-भवती बागडत होते. अचानक ते म्हणाले, 'काल दुपारी एक गंमतच झाली. तुझ्या दप्तरातून काही रंगीत फुलपाखरं भिरभिरत बाहेर पडली.' मला ते खरं वाटलं नाही पण सुखावून गेलं.

आपण लिहिलेल्या पत्रांची, जपलेल्या कागदांची, आपल्यानंतर अशीच फुलपाखरं व्हावीत आणि काही क्षणांचं रंगीबेरंगी आयुष्य जगून अदृश्य व्हावीत. मला माझ्या घरातून उडणारी लाखो फुलपाखरं दिसू लागली आहेत......

Edible Lamps

Today is the last day of month of AshaDha आषाढ. Today is “No Moon Day” i.e. Amavasya अमावस्या . This day is celebrated as Deewyachi Awas दिव्याची आवस. On this day it is customary to clean all lamps of the house. From tomorrow the holy month of Shravan will start. As many festivals are lined up in Shravan these lamps will be used frequently now.
As this month is followed by Shrawan it has many special things associated with it. Ninth day of AshaDha is celebrated as Kande-Navami कांदे नवमी. On this day dishes made of Onions are eaten, as in the next four months (Chaturmas चातुर्मास ) onions and Garlic is not eaten. Many people now a days do not strictly follow theses restriction. Still they enjoy making onion bhaji on this day.
People also invite each other to eat AshaDha. Here “eating AshaDha” means, eating non-vegetarian food. Again many people do not eat non-vegetarian food during Chaturmas. So they enjoy it during AshaDha.
One more phrase associated with AshaDha is “frying AshaDha”. You can read more about it here http://beta.esakal.com/2009/06/24121310/Features-on-rainy-recipe.html
Rainy season begins from AshaDha. One feels like eating fried things so it is usual to fry a sweet and a savory thing during this month.
Coming back to the Lamp Day, edible dough lamps are made today to mark the occasion. Here is how I did it:
½ cup wheat flour*
¼ cup jaggery
2 tea spoons fine semolina
1 table spoon oil
A pinch of salt
Dissolve jaggery in water. Make dough using this sweet water. Shape diyas. Steam for 10 minutes. Serve with ghee.
* You can also use Bajra flour instead of wheat flour then no need to add semolina.

Modak for Ganesha

Rice flour
All purpose flour
Unsalted butter
Water
Salt

Coconut
Jaggery
Cardamom powder

For filling:
Grate a coconut, measure the gratings, mix with jaggery. If your gratings are 1 cup add ½ a cup of jaggery. Cook on medium heat for 10 min. or till all water evaporates and mixture becomes dry. Add cardamom powder.

For dough:
Heat a cup of water in a heavy-bottom pan. Sift a cup of rice flour mixed with a table spoon of all purpose flour. Once it starts boiling add a table spoon of unsalted butter and a pinch of salt. Add flours. Mix well. Cover and let it cook on medium heat. After 2 mins the mixture will change its color from bright white to a paler shade of white. Mix it thoroughly. Cover and cook for another 2-3 minutes. Test of doneness: when you open the lid the steam that comes out should look white.
Take off from heat. Take small portion of the dough (at this stage it will look more like a crumble than dough) and knead it using water and oil. This requires skill as dough is very hot but dipping you hand is water first helps. Knead until no lumps are seen and dough becomes soft to touch. Knead all the dough in such a fashion in 2-3 batches.

Making Modak:
Now take a lemon sized ball of dough. Apply water and oil to your palms. Start flattening the dough with your fingers. Make a puri sized disk. Now pinch it 7 times from sides. Stuff 1 table spoon of the filling (Saran) in and close the mouth. Your Modak should look like this.

There is a custom of making a karanji when you make modaks. Modak is masculine and karanji is feminine. They say brothers should have a sister and vise versa. So we make a Modak while making karanjis.
To make karanji, make a similar disc with dough, spoon the filling and fold it in half and seal it.

Corn Chaat or a Salsa (my style!)

Yesterday I made a colorful chaat to brighten up a cloudy evening. It was very tasty. Here is how I made it.
Ingredients:
Totapuri Mango
Sweet corn kernels
Pomegranates seeds
Onion
Coriander
Capsicum
Lemon
Chaat masala
Salt
Sugar
Boil corn kernels. Add some salt while boiling. Drain.
Remove seeds from a pomegranate. This can be done is advance. I usually separate the seeds as soon as bring pomegranates home. And refrigerate the seeds. They come in very handy in salad decorations and also as a snack by itself.
Chop onions. Put it in some cold water for 5-10 mins and drain well. Onion will loose its strong taste if we thus put it in water after cutting. In a chat where you are going to add fruits, usual taste of an onion does not blend well.
Dice a mango. I used Totapuri mangoes. These mangoes have a bit of tangy sour taste in addition to usual sweet taste of mangoes. You can use any variety you get. Use slight unripe ones to get that sourness.
Chop Capsicum, as finely as you can, so it blends well.
Chop coriander.
Juice a lemon.
Now mix all the fruits and vegetables. Add lemon juice. salt, chat masala and sugar to taste. Chaat masala has salt in it, so be careful while adding salt.
Serve.